Lokacja klasztoru
Z dziejów Krainy Łęgów Odrzańskich
Lubiąż
Lokacja i rozwój opactwa cysterskiego
Opactwo cysterskie w Lubiążu zaliczane jest do największych barokowych założeń architektonicznych środkowej Europy. Jest jedną z najstarszych i najbogatszych fundacji zakonnych Śląska oraz domem macierzystym większości śląskich klasztorów cysterskich. Zgodnie ze zwyczajem zakonnym klasztor położony jest wśród pól i lasów z dala od ruchliwych ośrodków miejskich.
Początki znanych dziejów Lubiąża sięgają przełomu X i XI w.
kiedy to w miejscu obecnego klasztoru powstał gród broniący przeprawy
przez Odrę. Uległ zniszczeniu w 1108r. podczas najazdu na Śląsk cesarza
Henryka V. Przypuszczalnie na jego miejscu w roku 1050 lub1150 założono
klasztor benedyktyński. Kilkanaście lat później miejsce benedyktynów
zajęli cystersi. Inicjatorem nowej fundacji klasztornej był ks.
Bolesław I Wysoki, który postanowił w ten sposób uczcić odzyskanie w
roku 1163 ojcowizny po Władysławie II Wygnańcu. Domem macierzystym
lubiąskiej fundacji była Pforta nad Saalą w Turyngii. W ten sposób
książę spłacił dług wdzięczności cystersom z Pforty za udzielenie
schronienia wygnanej rodzinie swego ojca. Pierwsi mnisi przybyli do
Lubiąża w dniu 16 sierpnia 1163 r., aby przygotować bazę osadniczą i
kulturową. Przybycie całego konwentu wraz z opatem Florencjuszem w
liczbie zapewne 13 osób miało miejsce dopiero w 1175 r. W tym też roku
21 marca Bolesław I Wysoki książę śląski wydał w Grodźcu dokument
lokacyjny potwierdzający uposażenie klasztoru, na które składało się
min.15 wsi, liczne ziemie, 27 koni, ponadto woły, krowy a także
dziesięciny z karczem, jatek i targów. Na prośbę opata Güntera II,
spowiednika św. Jadwigi, papież Innocenty III specjalną bullą z 1201 r.
potwierdził wszystkie dotychczasowe nadania na rzecz klasztoru, a
książę Henryk I Brodaty w 1202 r. oznaczył osobiście granice
posiadłości klasztornych, znacznie je zaokrąglając. W 1202 r. klasztor
lubiąski był już właścicielem 27 wsi. W krótkim czasie do tych darowizn
doszły dalsze, dokonywane przez innych możnowładców, wśród których
najhojniejsi byli: książę kaliski i wielkopolski Władysław Odonicz oraz
Mieszko, książę opolski. Dynamiczny rozwój opactwa stwarzał dogodną
sytuację do szerokiej ekspansji zakonu. Lubiąż zakładał swoje filie: w
Mogile pod Krakowem w 1222 r., w Henrykowie w 1227 r., w Kamieńcu
Ząbkowickim w 1249 r. i Krzeszowie w 1292, a w 1220 r. papież Honoriusz
III powierzył opatom lubiąskim opiekę nad klasztorem cystersek w
Trzebnicy.
W roku 1200 powstał pierwszy murowany kościół klasztorny, w
którym rok później pochowano fundatora opactwa ks. Bolesława I
Wysokiego. Już na przełomie XII i XIII w. istniały w Lubiążu trzy
kościoły. Obok klasztornego także dwa parafialne: romański p.w. św.
Jakuba, który powstał jeszcze w czasach benedyktyńskich i wymieniany
już w dokumencie lokacyjnym p.w. św. Jana Ewangelisty. Musiał więc
Lubiąż stanowić w tym czasie ważny ośrodek kultu religijnego.
Najazd Tatarów na Śląsk w 1241r. nie dotknął bezpośrednio
posiadłości klasztornych. Wiek XIV to szczytowy okres rozkwitu
gospodarczego i kulturalnego opactwa. W tym czasie gospodarka
klasztorna przeszła całkowicie na system czynszowy, co spowodowało
znaczny wzrost dochodów. W dobrach klasztornych rozwijano ogrodnictwo,
sadownictwo, pszczelarstwo, rybołówstwo i uprawę winnej latorośli.
Klasztor posiadał kopalnie złota w okolicach Złotoryi, młyny, jatki
mięsne w miastach i kramy chlebowe w Legnicy. Na mocy przywileju
handlował solą i śledziami sprowadzanymi bez cła z Pomorza. Czerpał też
dochody z opłat pobieranych na brodach na Odrze i z myta na mostach na
rzece Widawie oraz z opłat z karczem istniejących przy przeprawach
rzecznych. Posiadłości Lubiąża w XIV wieku sięgały Nakła w Wielkopolsce i
Oświęcimia w Małopolsce, a na Śląsku obejmowały 65 wsi i 15 folwarków.
W tym czasie w klasztornym skryptorium powstały takie pomniki
piśmiennictwa średniowiecznego jak: Epythaphium Ducum Silesie, Annales lubensis, Versus lubensis, Katalogi Biskupów wrocławskich i przypuszczalnie Vita Beatae Hedvigis oraz wiele dzieł kronikarskich i falsyfikatów.
Zachowana z tego okresu pieczęć klasztorna, przypominająca
tryptyk, przedstawia Matkę Boską w trójlistnej koronie pod gotycką
arkadą. Pod połami jej płaszcza, po obu stronach widnieją postacie
zakonników ze złożonymi do modlitwy rękami. W bocznych nawach widnieją
postacie, po prawej prawdopodobnie postać opata. W otoku napis: MON. DE
LVBENS S. CONVENTVS.
Wojny husyckie (1428-32), podczas których nastąpiło
spalenie klasztoru spowodowały upadek gospodarki klasztornej. Sytuację
pogorszył rozłam w 1462 pomiędzy mnichami pochodzenia polskiego i
niemieckiego, zakończony wypędzeniem jednych i drugich przez książąt:
Jana żagańsko-głogowskiego oraz Jerzego Albrechta i Karola
oleśnicko-ziębickich, którzy na okres siedmiu lat zamienili klasztor na
zamek myśliwski. Powrót zakonników w 1505 roku na krótko poprawił
gospodarczą sytuację klasztoru. Odbudowę gospodarki przerwała wojna
trzydziestoletnia, w czasie której Szwedzi zrabowali skarbiec
klasztorny i cenne relikwiarze, a bibliotekę klasztorną i archiwum
wywieźli w 1642 r. do Szczecina, gdzie spłonęły od uderzenia piorunu.
Po wojnie trzydziestoletniej następił ponad stuletni okres
rozkwitu kulturalnego, gospodarczego i odnowienia życia zakonnego w
klasztorze. Obejmował on panowanie opatów: Arnolda Freibergera, Jana
Reicha, Dominika Krausenbergera, Baltazara Nietschego, Ludwika Baucha i
Konstantego Beyera. Byli to prawdziwi mecenasi sztuki. Sprowadzili do
Lubiąża najwybitniejszych malarzy i rzeźbiarzy śląskich doby baroku.
Działali tu M.L.Willmann, który w swej szkole malarskiej wykształcił
wielu uczniów, min. P. Brandla i J. Liszkę. W Lubiążu osiadł również
rzeźbiarz M. Steinl. Rozbudowana biblioteka klasztorna sprzyjała
studiom teologicznym. Mnisi lubiąscy uchodzili w XVII i na początku
XVIII w. za znawców Arystotelesa, a opaci lubiąscy w XVIII w. często
bywali profesorami uniwersytetu we Wrocławiu. W latach 1649-1668
przystąpiono do wielkiej renowacji zespołu klasztornego. W tym czasie
odnowiono kościół klasztorny, odbudowano nowe cele zakonników,
wzniesiono szkołę klasztorną, założono również dwa ogrody z
wodotryskami, zasilanymi z wodociągu wybudowanego w 1649r. W latach
siedemdziesiątych XVII w. powstał projekt budowy nowego klasztoru przy
zachowaniu istniejącego kościoła klasztornego. Realizację nowego
założenia rozpoczęto w latach 1672-1681 od częściowej przebudowy
gotyckiego kościoła klasztornego oraz wyposażenia go w nowy wystrój
wnętrza. Lata 1681-1699 objęły budowę dwóch skrzydeł pałacu opackiego,
położonego na północ od kościoła. Wznoszenie czworoboku części
klasztornej rozpoczęto w 1695r., a ukończono ok. 1715. Poza tymi
pracami, do 1729 r. prowadzono również budowę nowego kościoła p.w. św.
Jakuba oraz budynków gospodarczych. W roku 1727 w Lasku św. Jadwigi
urządzono kalwarię. Kolejne lata objęły wystrój nowego kompleksu. W
1737r. powstała polichromia refektarza letniego, autorstwa A.F.
Schefflera, a w latach 1734-1737 malarz K.F. Kentum ozdobił wnętrze
biblioteki. On też namalował plafon stropu Sali Książęcej, do której
wystrój rzeźbiarski wykonał F.J. Mangoldt. Ten ostatni wykonał również
szereg rzeźb ogrodowych przedstawiających Murzynów i Indian.
Korzystna sytuacja opactwa zmieniła się radykalnie po 1740 r., czyli po przejściu Śląska pod panowanie pruskie. Klasztor niszczony był wysokimi kontrybucjami wojskowymi oraz licznymi represjami, które stopniowo przyczyniały się do upadku opactwa. Po blisko 650 latach istnienia 21 listopada 1810 r. na mocy rozporządzenia króla pruskiego Fryderyka III nastąpiła sekularyzacja opactwa.
aktualny wygląd klasztoru pocysterskiego
Maciej Nejman
Wyszukaj
Kalendarz
3151458